Νικόλαος ΑσπρούληςΤα ζώα και το κατ’ εικόνα: Μια συμπλήρωση στη χριστιανική ανθρωπολογία;
Μετέχουν άραγε τα ζώα στο κατ’ εικόνα; Βιώνουν συναισθήματα, διαθέτουν ελευθερία ή λογική; Εάν η θεολογία ασχολείται με ζητήματα ζωής και θανάτου (δηλαδή, κατεξοχήν με την οντολογία), τότε η Δημιουργία, η Κτίση αυτή καθαυτή, στο σύνολό της, θα πρέπει να τύχει της δέουσας προσοχής. Η σύγκρουση που υπάρχει αυτή τη στιγμή μεταξύ Φύσης και Ανθρώπων, η οποία είναι εμφανής στην ολοένα και εντονότερη οικολογική κρίση, έρχεται να θέσει υπό διερώτηση την παραδοσιακή ανθρωπολογική διδασκαλία της Εκκλησίας, η οποία συχνά αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο με εξαιρετικά στενούς όρους ως τον κατεξοχήν «μεθόριο» για τη σωτηρία του κόσμου. Ζώα και το κατ’ εικόνα: Μια συμπλήρωση στη χριστιανική ανθρωπολογία;
Για να γίνει όμως αυτό θα πρέπει να επικεντρωθούμε στην κεντρική πτυχή της θεολογικής ανθρωπολογίας, δηλαδή στο κατ’ εικόνα. Με τον τρόπο αυτό δεν υπάρχει πρόθεση να εγκαταλειφθεί η παραδοσιακή διδασκαλία της Εκκλησίας. Αντίθετα, ορισμένα στοιχεία της παράδοσης του κατ’ εικόνα μπορούν να επανεξεταστούν εποικοδομητικά και να επαναπροσδιοριστούν υπό το φως των συγκαιρινών, απρόβλεπτων προκλήσεων.
Το παρόν κείμενο βασίζεται σε συγκεκριμένες, συχνά παραμελημένες, πτυχές της θεολογικής ανθρωπολογίας (π.χ., η πτυχή της κοινωνίας/σχέσης), επιδιώκοντας έτσι να παράσχει έναν περιεκτικό επαναπροσδιορισμό του κατ’ εικόνα, ο οποίος λαμβάνει σοβαρά υπόψη τον κόσμο των ζώων ως οντολογική συνιστώσα του και όχι απλώς ως ένα ηθικό, ή συμπεριφορικό παρακολούθημα. Μια τέτοια θεώρηση σκοπεύει να υπερβεί κάθε ρήξη, που θεωρείται ως κανονιστική, μεταξύ ανθρώπου και φύσης.
Το κατ’ εικόνα ως κοινωνία: Η δέουσα απάντηση στον πόνο των ζώων.
Η οντολογία του προσώπου επιχειρεί να υπερβεί την παγιωμένη διχοτόμηση μεταξύ ανθρώπου και κόσμου, μεταξύ ανθρωπότητας και φύσης. Η σημερινή κλιματική κρίση, με την οποία ερχόμαστε όλοι πλέον αντιμέτωποι, ως απόρροια μιας αντίληψης για τον άνθρωπο ο οποίος αντιμετώπισε τη Δημιουργία με όρους ανωτερότητας, κατοχής και κυριαρχίας, καθιστά σαφές ότι ορισμένες πτυχές της καθιερωμένης θεολογικής ανθρωπολογίας, αποτελούν μέρος του προβλήματος και όχι της λύσης του. Λέγοντας όλα αυτά, δεν επιθυμώ επ’ ουδενί να απορρίψω συλλήβδην τη μακρά παράδοση της Εκκλησίας. Η κοινωνιακή κατανόηση του κατ’ εικόνα, στην προοπτική του κοινού οντολογικού (κτιστότητα ή ζωικότητα) εδάφους μεταξύ όλων των πλασμάτων, μπορεί να θεωρηθεί ως μια τέτοια παραμελημένη πτυχή της χριστιανικής ανθρωπολογίας. Έχουμε εξοικειωθεί εδώ και πολλούς αιώνες με έναν τρόπο ζωής που ευνοεί μια αναπόφευκτη ρήξη μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης, τόσο πρακτικά όσο και θεωρητικά. Αν κάτι τέτοιο είναι μια αλήθεια στην οποία μπορούμε να συμφωνήσουμε όλοι μας σήμερα, και προκειμένου να αντιμετωπιστεί η σημερινή κλιματική κρίση, απαιτείται ένα νέο μοντέλο ανθρωπολογίας, πέρα από κάθε παρωχημένη αντίληψη περί ανθρώπινης αποκλειστικότητας ή προβληματικό ανθρωπομονισμό, όπου η προσοχή θα δίνεται σε εκείνες τις διαστάσεις του κατ’ εικόνα που συνδέουν τον άνθρωπο με την υπόλοιπη δημιουργία (π.χ. ζωικότητα) και όχι σε εκείνες, οι οποίες βαθαίνουν ή τονίζουν την ασυνέχειά τους. Με τον επαναπροσδιορισμό της εικόνας του Θεού με έναν πιο περιεκτικό τρόπο ως «θεο-ζωικότητα» (dinivanimality),[1] η θεολογία μπορεί να παράσχει μια περιεκτική ανθρωπολογία που θα εξηγεί και δικαιώνει την ιδιαίτερη θέση των ζώων όχι μόνο στον λόγο μας, αλλά και στην πρακτική μας.
Δεν πρόκειται εδώ απλώς για ένα ηθικό καθήκον, αλλά για ένα νέο τρόπο ζωής που λαμβάνει σοβαρά υπόψη ολάκερη τη δημιουργία σε όλες τις πτυχές της ως οντολογικό συστατικό του κατ’ εικόνα. Αυτή ήταν η αντίληψη τουλάχιστον των Ελλήνων Πατέρων, όπως ο άγιος Ειρηναίος Λυών (2ος αι.) ή ο Γρηγόριος Παλαμάς (14ος αι.), όταν υποστήριζαν ότι το κατ’ εικόνα είναι ελλιπές, αν δεν αναγνωριστεί ολόκληρη η κτίση ως συστατικό μέρος του. Αν η εικόνα του Θεού στον άνθρωπο δεν μπορεί να εκδηλωθεί πλήρως χωρίς να ληφθούν υπόψη τα υπόλοιπα πλάσματα, αυτό υποδηλώνει ότι τα ζώα συμμετέχουν στη σωτηρία ολόκληρης της κτίσης και ότι ναι, μπορούν να πάνε στον παράδεισο. Άλλωστε αυτός είναι ο στόχος του θεϊκού σχεδίου, όπως τελικά υλοποιήθηκε μέσω του πασχάλιου μυστηρίου, η σωτηρία ολόκληρου του κόσμου, όχι μόνο των ανθρώπων. Διαφορετικά, η μη ανθρώπινη δημιουργία θα είχε δημιουργηθεί μάταια
Υπό το φως των ανωτέρων, αν κάποιος ορίσει τον άνθρωπο από τη σκοπιά μιας προσωποκεντρικής οντολογίας (όπου η έννοια της σχέσης/κοινωνίας και της προσωπικής ετερότητας συνιστούν τους βασικούς της άξονες), τότε ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς σαφή αναφορά σε ένα Εσύ και ένα Αυτό, δηλαδή χωρίς στενή εξάρτηση από τον Άλλο (είτε από τον άνθρωπο, είτε από τον κόσμο, είτε από τον Θεό). Αυτή η σχεσιακή/κοινωνιακή κατανόηση του ανθρώπου μπορεί να χρησιμεύσει ως το υπόβαθρο ενός νέου ήθους που μπορεί να εκφραστεί με την ακόλουθη λακωνική διατύπωση: Κάθε μέρος της δημιουργίας έχει σημασία, ή κάθε πλάσμα του Θεού έχει σημασία. Αν ισχύουν όλα αυτά, ο άνθρωπος θα μπορούσε να ιδωθεί μέσα από το πρίσμα του ιερατικού του ρόλου, που σημαίνει ότι είναι υπεύθυνος να προσφέρει ολόκληρη τη δημιουργία στον Θεό, με σκοπό τη μετοχή της στην αιώνια ζωή. Δεν πρόκειται εδώ απλώς για ένα ηθικό καθήκον, αλλά για ένα νέο τρόπο ζωής που λαμβάνει σοβαρά υπόψη ολάκερη τη δημιουργία σε όλες τις πτυχές της ως οντολογικό συστατικό του κατ’ εικόνα. Αυτή ήταν η αντίληψη τουλάχιστον των Ελλήνων Πατέρων, όπως ο άγιος Ειρηναίος Λυών (2ος αι.) ή ο Γρηγόριος Παλαμάς (14ος αι.), όταν υποστήριζαν ότι το κατ’ εικόνα είναι ελλιπές, αν δεν αναγνωριστεί ολόκληρη η κτίση ως συστατικό μέρος του. Αν η εικόνα του Θεού στον άνθρωπο δεν μπορεί να εκδηλωθεί πλήρως χωρίς να ληφθούν υπόψη τα υπόλοιπα πλάσματα, αυτό υποδηλώνει ότι τα ζώα συμμετέχουν στη σωτηρία ολόκληρης της κτίσης και ότι ναι, μπορούν να πάνε στον παράδεισο. Άλλωστε αυτός είναι ο στόχος του θεϊκού σχεδίου, όπως τελικά υλοποιήθηκε μέσω του πασχάλιου μυστηρίου, η σωτηρία ολόκληρου του κόσμου, όχι μόνο των ανθρώπων. Διαφορετικά, η μη ανθρώπινη δημιουργία θα είχε δημιουργηθεί μάταια.[2]
Είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο τελικός στόχος της εν Χριστώ ζωής είναι η θέωση, με άλλα λόγια η υιοθεσία μας από τον Θεό Πατέρα εν Χριστώ δια του Αγίου Πνεύματος.[3] Είναι σαφές, λοιπόν, ότι η θέωση είναι δώρο από τον Θεό. Ταυτόχρονα, όμως, η θέωση είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης συνέργειας, του ασκητικού αγώνα του ανθρώπου μέσα στην ιστορία, μια συνέργεια με τη χάρη του Θεού προς τη μεταμόρφωση της πτωτικής του φύσης και μια προσφορά ολάκερης της δημιουργίας στα χέρια του Δημιουργού. Με βάση τα παραπάνω δεν μπορεί κανείς να συνεχίσει να αγνοεί τα «δικαιώματα» όλων των πλασμάτων του Θεού στη σωτηρία. Πράγματι, στα κυρίαρχα ρεύματα της χριστιανικής παράδοσης οι άνθρωποι τίθενται σε προτεραιότητα έναντι της μη ανθρώπινης δημιουργίας. Αυτό οφείλεται στον ορθό λόγο και τις περίπλοκες γνωστικές ικανότητες που το ανθρώπινο είδος διαθέτει. Αναμφίβολα μια τέτοια άποψη οδήγησε στη μη αναστρέψιμη καταστροφή του πλανήτη μας. Την ίδια στιγμή αυτό δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να απογυμνωθεί από τον κεντρικό, και υπεύθυνο ρόλο του. Αυτό που πραγματικά έχει σημασία εδώ είναι να αναδείξουμε το στοιχείο της κοινωνίας ως το κλειδί αυτής της διασύνδεσης ή καλύτερα αλληλεξάρτησης μεταξύ όλων των πλασμάτων, είτε πρόκειται για ανθρώπους είτε όχι. Αυτός είναι ίσως ο μόνος τρόπος για να ξεπεραστούν όλα τα ιστορικά αδιέξοδα και να οικοδομηθεί μια ανθρωπολογία χωρίς αποκλεισμούς, δηλαδή μια νέα αντίληψη του κατ’ εικόνα.
Ωστόσο, αυτή η λανθάνουσα εγγύτητα μεταξύ των ανθρώπων και των υπόλοιπων πλασμάτων δεν θα πρέπει να υπερεκτιμάται σε σημείο που να απομειώνει την ευθύνη των πρώτων για την επιβίωση του πλανήτη. Αν και είναι αδιαμφισβήτητο ότι το κατ’ εικόνα έχει δοθεί μόνο στον άνθρωπο, κάποιος, ακολουθώντας την παραπάνω ανάλυση, όπου η κοινωνία αποκτά οντολογική προτεραιότητα έναντι οποιασδήποτε ουσιοκρατικής αντίληψης του ανθρώπου, θα πρέπει επίσης να συμπεριλάβει όλα τα πλάσματα λόγω της βαθιάς οντολογικής τους διασύνδεσης, καθώς και της μετοχής τους στην κοινή ζωικότητα. Με άλλα λόγια, και με βάση αυτή την περιεκτική ερμηνεία της εικόνας, θα μπορούσε άραγε κανείς να μιλήσει εδώ για τα ζώα ως μετέχοντα στο κατ’ εικόνα; Λαμβάνοντας υπόψη την παρούσα ανάλυση, νομίζω ότι αυτό είναι δυνατό, διότι διαφορετικά, αυτή η εικόνα δεν μπορεί να είναι πλήρης- αυτό σημαίνει ότι η σωτηρία ολόκληρης της δημιουργίας θα πραγματοποιηθεί στα εσχάτα, εφόσον τίποτα δεν θα έχει αφεθεί πίσω. Αυτός άλλωστε είναι ο στόχος του ίδιου του θεϊκού σχεδίου. Παρόλο που ο ίδιος ο Χριστός έγινε άνθρωπος και όχι άγγελος ή οποιοδήποτε άλλο πλάσμα, προσλαμβάνοντας την ανθρώπινη φύση για να σώσει τον κόσμο, αυτό δεν πρέπει να γίνει κατανοητό με όρους ανθρώπινης αποκλειστικότητας. Άλλωστε στην πραγματικότητα, ο Λόγος «σάρξ εγένετο» (Ιω. 1,1). Αντίθετα, θα πρέπει να ιδωθεί μέσα από το πρίσμα της έμφασης που δίνεται στον κτιστό, ζωικό χαρακτήρα αυτής της προσληφθείσας φύσης. Μια τέτοια κίνηση θα επιβεβαίωνε το παραδοσιακό δόγμα της Ενσάρκωσης ενώ ταυτόχρονα θα αντιμετώπιζε με μεγαλύτερη επιτυχία τις σημερινές οικολογικές προκλήσεις.
Λαμβάνοντας υπόψη την παρούσα ανάλυση, νομίζω ότι αυτό είναι δυνατό, διότι διαφορετικά, αυτή η εικόνα δεν μπορεί να είναι πλήρης – αυτό σημαίνει ότι η σωτηρία ολόκληρης της δημιουργίας θα πραγματοποιηθεί στα έσχατα, εφόσον τίποτα δεν θα έχει αφεθεί πίσω. Αυτός άλλωστε είναι ο στόχος του ίδιου του θεϊκού σχεδίου. Παρόλο που ο ίδιος ο Χριστός έγινε άνθρωπος και όχι άγγελος ή οποιοδήποτε άλλο πλάσμα, προσλαμβάνοντας την ανθρώπινη φύση για να σώσει τον κόσμο, αυτό δεν πρέπει να γίνει κατανοητό με όρους ανθρώπινης αποκλειστικότητας. Άλλωστε στην πραγματικότητα, ο Λόγος «σάρξ εγένετο» (Ιω. 1,1). Αντίθετα, θα πρέπει να ιδωθεί μέσα από το πρίσμα της έμφασης που δίνεται στον κτιστό, ζωικό χαρακτήρα αυτής της προσληφθείσας φύσης
Αντί συμπερασμάτων
Μπορούμε ακόμη να προτάσσουμε τον ορισμό του ανθρώπου με όρους ορθού λόγου, ηθικής ή ακόμη και ελευθερίας ενάντια στα συμπεράσματα που παρέχει η σύγχρονη επιστήμη σχετικά με το status των μη ανθρώπινων πλασμάτων, των ζώων; Μπορούμε να συνεχίσουμε να αντιμετωπίζουμε την υπόλοιπη δημιουργία ως ένα δίχως λογική ή και κατώτερο μέρος του σχεδίου του Θεού που δημιουργήθηκε για να εξυπηρετεί τις ατέρμονες ανάγκες του ανθρώπου; Νομίζω ότι η σημερινή οικολογική κρίση μας έχει πείσει ότι ένα τέτοιο μοντέλο ζωής δεν μπορεί πλέον να είναι βιώσιμο. Προκειμένου να αντιστραφεί αυτή η δυσάρεστη κατάσταση, απαιτείται μια νέα κατανόηση της ταυτότητας του ανθρώπου που θα λαμβάνει υπόψη της ως απαραίτητη προϋπόθεση όλο το φάσμα των μη ανθρώπινων πλασμάτων, των ζώων, ώστε να σωθεί όχι μόνο η βιοποικιλότητα, μια αναγκαία πτυχή της ίδιας της ζωής μας, αλλά και ο ίδιος ο πλανήτης, ο οποίος στενάζει μέσα στον πόνο (Ρωμ. 8:2). Αν το κατ’ εικόνα σημαίνει και capax infiniti, τότε μόνον ως εικόνα του κόσμου, ως imago mundi, δηλαδή ως «συλλογική ζωικότητα»,[4] ο άνθρωπος μπορεί να συμβάλει στο θεϊκό σχέδιο για τη σωτηρία του κόσμου, ολόκληρου του κόσμου και όχι μόνον του ανθρώπου.
[1] Πρβλ. Stephen Moore (επιμ.), Divinanimality: Animal Theory, Creaturely Theology (Νέα Υόρκη: Fordham University Press, 2014). Η προτεινόμενη εδώ απόδοση του όρου στα ελληνικά ίσως δεν είναι η πλέον δόκιμη. Ακολουθήσαμε το παράδειγμα της έννοιας της θεα-ανθρωπότητας.
[2] Πρβλ. για παράδειγμα: «ἀνθρώπους καὶ κτήνη σώσεις, Κύριε.» (Ψαλμός 35:6β), και τις προκείμενες του Παύλου ότι ολόκληρη η γη θα σωθεί και ότι ο Χριστός θα «ενώσει τα πάντα σ’ Αυτόν, τα εν ουρανώ και τα επί της γης» (Εφεσίους 1:9-10).
[3] Για αυτόβλ.,το δοκίμιό μου: «Eucharistic Personhood: Deification in Orthodox Tradition,» στο Jared Ortiz (ed.), With All the Fullness of God: Deification in Christian Traditions (Lexington Press, 2021).
[4] Για να παραφράσουμε τη γνωστή έννοια της «συλλογικής προσωπικότητας» που χρησιμοποιήθηκε αρχικά από τους βιβλικούς μελετητές για να περιγράψουν τον Αδάμ ως πρότυπο ολόκληρης της ανθρωπότητας ή στην εκκλησιολογία για να εκφράσουν τη στενή σχέση μεταξύ του Χριστού και της Εκκλησίας Του.
Το παρόν κείμενο αποτελεί εκτενή περίληψη της ομιλίας του γράφοντος στην συνεδρία «Δημιουργία, Φροντίδα και Χριστιανική Ευθύνη» του 2ου Διεθνούς Συνεδρίου της ΙΟΤΑ (International Orthodox Theological Association) με θέμα «Ιεραποστολή και Ορθόδοξη Εκκλησία», που φιλοξενήθηκε από την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου, 11-15 Ιανουαρίου 2023.
Μετάφραση από τα Αγγλικά, Θεοδώρα Βαλσάμου.
Το εικαστικό θέμα απεικονίζει τον Χριστό δημιουργώντας τα πουλιά, λεπτομέρεια ψηφιδωτού του 12ου αι., Παλατινό Παρεκκλήσιο, Παλέρμο, Σικελία.
