Ιωάννης ΜπουγάςΤΟ «ΓΙΑΤΙ» ΤΗΣ ΜΑΡΤΥΡΙΚΗΣ ΘΥΣΙΑΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΤΟ 1922
Η ιστορία ενός Έθνους δεν ξαναγράφεται με κριτήρια ιδεολογικά ή ταξικά πρότυπα αλλά «αυτό που μετρά είναι ο σκοπός και το αποτέλεσμα του ιστορικού γεγονότος, αυτό που διασώζεται είναι αυτό καθαυτό το γεγονός το είναι και το γίγνεσθαι, το οποίο καταγράφεται συνειδησιακά, και όχι απλά και μόνο το φαίνεσθαι των γεγονότων… Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι κάθε Έθνος, που προσπαθεί να ξαναγράψει την Ιστορία του, αδιαφορώντας για τη συνειδησιακή της ερμηνεία, αλλοτριώνει ουσιαστικά την ταυτότητά του» [1]. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται ενορχηστρωμένες απόπειρες σπιλώσεως των τιμίων αγωνιστών και μαρτύρων της μικρασιατικής καταστροφής. Επίσης, επιχειρείται να συνδεθεί η αιτία της θυσίας τους στην Μικρά Ασία, με εξωτερικούς παράγοντες όπως οι οικονομικοί συσχετισμοί, οι παραγωγικές σχέσεις, οι ταξικοί ανταγωνισμοί και άλλες ιδεοληπτικές ερμηνείες, που ενίοτε εξυπηρετούν και κομματικά συμφέροντα και όχι με τη γενεσιουργό αιτία που δεν ήταν άλλη από το Ελληνοχριστιανικό αγαθό της ελευθερίας.
Το Γένος των Χριστιανών, ήδη από την εποχή των μαρτύρων και καθόλη την πορεία τους εντός της Ιστορίας, ακολουθεί το παράδειγμα του Χριστού. Το μαρτύριο είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του λαού της Εκκλησίας στην επί γης παρουσία του, πάντοτε και παντού, χωρίς βεβαίως να είναι κάτι το οποίο ο λαός της Εκκλησίας το επιδιώκει. Μια μορφή μαρτυρίου είναι και όταν λαοί ή πληθυσμοί άλλων θρησκειών επιτίθενται και σφαγιάζουν τους χριστιανούς εξαιτίας της διαφορετικής πίστης. Στον χώρο του Ελληνισμού συναντάμε αυτή την επιθετικότητα από κάποιους πιστούς της ισλαμικής θρησκείας ήδη πριν από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως έως και σήμερα.
Το Γένος των Χριστιανών, ήδη από την εποχή των μαρτύρων και καθόλη την πορεία τους εντός της Ιστορίας, ακολουθεί το παράδειγμα του Χριστού. Το μαρτύριο είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του λαού της Εκκλησίας στην επί γης παρουσία του, πάντοτε και παντού, χωρίς βεβαίως να είναι κάτι το οποίο ο λαός της Εκκλησίας το επιδιώκει.
Το 1922 υπήρξε ένα μαρτυρικό έτος για το Ορθόδοξο Γένος των Ελλήνων Χριστιανών καθώς σηματοδότησε το μαρτύριο των ορθοδόξων κληρικών και των λαϊκών μελών του εκκλησιαστικού σώματος στην Μικρά Ασία και όχι μόνο. Τα μέλη αυτά ανέπτυξαν πολιτισμό που βασίστηκε κυρίως στην θεώρηση της Ελευθερίας από τους σκλαβωμένους Ρωμηούς, ως του υψίστου αγαθού που συνέχει και συγκροτεί την ανθρώπινη ύπαρξη. Με τον αγώνα τους απέδειξαν ότι δεν ήταν στατικά ελεύθεροι, αλλά γινόντουσαν διαρκώς, ελεύθεροι. Αυτή την ελευθερία την επιβεβαίωναν όσο περισσότερο αγωνίζονταν ενάντια στην βία και στον ανελεύθερο τρόπο ζωής.
Έναντι σε αυτόν τον φονικό επεκτατισμό οι Χριστιανοί Έλληνες της Μικράς Ασίας αλλά και άλλες πολιτιστικές ομάδες, όπως οι Αρμένιοι, αντέταξαν τον αμυντικό αγώνα και το μαρτύριο. Σημαντική σε αυτόν τον αγώνα ήταν η συμβολή Ιεραρχών και κληρικών του Οικουμενικού Πατριαρχείου, οι οποίοι δεν αγωνίστηκαν απλά για να διατηρήσουν τον πολιτισμό τους (πίστη, γλώσσα, ήθη και έθιμα), αλλά έδωσαν το αίμα τους θυσιαζόμενοι μαζί με τα λαϊκά μέλη της Εκκλησίας. Σύσσωμος ο λαός της Εκκλησίας με μπροστάρηδες τους Επισκόπους του συμμετείχε στον αγώνα για την διατήρηση ενός ελευθέρου τρόπου ζωής γιατί πάντοτε τα μέλη της Εκκλησιαστικής συνάξεως δεν αρκούνται σε μια απλή παρουσία αλλά προσφέρουν την ύπαρξή τους την ίδια για να επιτευχθεί και να διατηρηθεί αυτός ο ειρηνικός τρόπος ζωής. Μάλιστα αυτή η προσφορά επεκτείνεται και σε όλους τους συνάνθρωπους χωρίς πολιτισμικές ή θρησκευτικές διακρίσεις. Εδώ αξίζει να σημειωθεί η μαρτυρία των Αρμενίων προσφύγων της Καλαμάτας και της Μεσσηνίας όταν τον Σεπτέμβριο του 1947, 25 έτη μετά την θηριωδία επέστρεφαν στην πατρίδα τους από την Καλαμάτα και ευχαριστούσαν δημόσια τους κατοίκους της, οι οποίοι τους φιλοξένησαν με στοργή. Ανάμεσα στα άλλα στο ευχαριστήριο τους μήνυμα που δημοσιεύθηκε στον τύπο της Μεσσηνίας αναφέρουν: «Προ 25 ετών εις την καταστροφήν της Μ. Ασίας μας εγλυτώσατε από τα χέρια του εχθρού που σα χαμένα πουλιά βαδίσαμεν εις τα παράλια της Μ. Ασίας χωρίς να μας συμπονέση κανείς από τα πολιτισμένα έθνη. Όταν καταδιωγμένοι ζητούσαμεν χείρα βοηθείας κανείς δεν έτεινε τοιαύτην, αλλά παντού είδαμεν την αδιαφορίαν και την περιφρόνησιν. Μόνον σεις οι Έλληνες βρεθήκατε να συμπονέσητε τα βάσανα μας και να σώσητε τον λαόν μας, χωρίς να κάνετε διακρίσεις Ελλήνων και Αρμενίων. Γεμίσατε τα καράβια σας γυναικόπαιδα και χάρις σε σας σωθήκανε από την βεβαίαν σφαγήν και τον όλεθρον φέροντάς μας εις την Ελλάδα, την οποίαν και ημείς την θεωρούμεν δευτέραν πατρίδα μας, διότι μας έδωσε κάθε περίθαλψιν και παρηγοριά. ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΑΝΑΠΑΤΡΙΣΜΟΥ ΑΡΜΕΝΙΩΝ ΚΑΛΑΜΩΝ». (Εφημερίδα Σημαία Καλαμών, 16-9-1947).
Βέβαια το μαρτύριο για την Εκκλησία δεν είναι ποσοτικό μέγεθος αλλά αποτέλεσμα αληθινής σχέσης με τους άλλους και πίστης στον Θεό. Βασική αρχή της χριστιανικής πίστεως είναι ότι αν πάσχει ένα μελος πάσχει όλο το σώμα, «και είτε πάσχει εν μέλος, συμπάσχει πάντα τα μέλη, είτε δοξάζεται εν μέλος, συγχαίρει πάντα τα μέλη». (Α΄ Κορ. ιβ΄26), άρα αν έστω και ένας χριστιανός μαρτύρησε τότε μαρτύρησαν μαζί του όλα τα μέλη του σώματος και στην προκειμένη περίπτωση όλα τα μέλη της εν Μικρά Ασία Εκκλησίας.
Αυτόν τον τρόπο καταλλαγής αντέταξαν το 1922 οι χριστιανικοί λαοί της Τουρκίας όταν αντιμετώπισαν την θηριωδία του μανιώδους ολοκληρωτισμού «απότοκο εθνικιστικών ιδεών του νεοτουρκικού καθεστώτος»[2].
Βέβαια το μαρτύριο για την Εκκλησία δεν είναι ποσοτικό μέγεθος αλλά αποτέλεσμα αληθινής σχέσης με τους άλλους και πίστης στον Θεό. Βασική αρχή της χριστιανικής πίστεως είναι ότι αν πάσχει ένα μελος πάσχει όλο το σώμα, «και είτε πάσχει εν μέλος, συμπάσχει πάντα τα μέλη, είτε δοξάζεται εν μέλος, συγχαίρει πάντα τα μέλη». (Α΄ Κορ. ιβ΄26), άρα αν έστω και ένας χριστιανός μαρτύρησε τότε μαρτύρησαν μαζί του όλα τα μέλη του σώματος και στην προκειμένη περίπτωση όλα τα μέλη της εν Μικρά Ασία Εκκλησίας.
Οι θυσιασθέντες χριστιανοί κατά τη Μικρασιάτικη καταστροφή παραμένουν εδραίοι στην πίστη τους, όπως ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος εκήρυξε ακολουθώντας το παράδειγμα του Χριστού: «Ζητώ ένα σταυρόν, αλλά ένα μεγάλον σταυρόν, ένα σταυρόν επί του οποίου θα δοκιμάσω ευχαρίστησιν καθηλούμενος, και μη έχων έτερον τι να δώσω προς σωτηρίαν της ημετέρας λατρευτής πατρίδος ας δώσω το αίμα μου. Ούτως εννοώ το επ’ εμοί την ζωήν και την αρχιερωσύνην»[3]. Στους λόγους αυτούς φαίνεται ξεκάθαρα ότι η θυσία του Χρυσοστόμου αποτελεί συνέχεια της θυσίας των μαρτύρων της Εκκλησίας ανά τους αιώνες, είναι προσφορά όλης του της ύπαρξης άνευ ιδίου οφέλους, για την πατρίδα του, και πατρίδα για τον Χρυσόστομο δεν είναι κάποιος γεωγραφικός προσδιορισμός στην γη ή στον ουρανό στο παρόν ή στο μέλλον αλλά ο τρόπος σχέσης, και μάλιστα της σταυρικής σχέσης με τους συνανθρώπούς του.
Με τον τρόπο αυτό βάδισε την οδό του καθήκοντος και με την αυτοθυσία του έγινε υπογραμμός Χριστού. Την ίδια εποχή που μαρτύρησε ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος μαρτύρησαν και άλλοι Αρχιερείς όπως ο Επίσκοπος Ζήλων Ευθύμιος Αγριτέλλης, ο Μητροπολίτης Μοσχονησίων Αμβρόσιος Πλειανθίδης, ο Μητροπολίτης Κυδωνιών Γρηγόριος Ωρολογάς, ο Μητροπολίτης Ικονίου Προκόπιος Λαζαρίδης. Οι μάρτυρες κληρικοί κατά την περίοδο της μικρασιατικής καταστροφής, λίγο πριν από αυτή και λίγο μετά, ανέρχονται σε εκατοντάδες[4].
Στους λόγους αυτούς φαίνεται ξεκάθαρα ότι η θυσία του Χρυσοστόμου αποτελεί συνέχεια της θυσίας των μαρτύρων της Εκκλησίας ανά τους αιώνες, είναι προσφορά όλης του της ύπαρξης άνευ ιδίου οφέλους, για την πατρίδα του, και πατρίδα για τον Χρυσόστομο δεν είναι κάποιος γεωγραφικός προσδιορισμός στην γη ή στον ουρανό στο παρόν ή στο μέλλον αλλά ο τρόπος σχέσης, και μάλιστα της σταυρικής σχέσης με τους συνανθρώπούς του.
Εκτός από τις εορταστικές εκδηλώσεις, συνέδρια και άλλες μορφές έκφρασης τιμής προς τους Ήρωες και Αγίους της Μικρασιατικής θηριωδίας εκ μέρους των Τούρκων για την Εκκλησία οι Άγιοι αυτοί ζουν γιατί η ανά τον κόσμο Εκκλησία μνημονεύει δηλαδή συν-τηρεί την μνήμη τους αιώνια, τις πράξεις τους ως διαχρονικές αναφορές σε κάθε ευχαριστιακή σύναξη στους αιώνες των αιώνων.
Η Μικρασιατική καταστροφή όντως ήταν, είναι και θα είναι μια οδυνηρή πραγματικότητα για τον κάθε Έλληνα, αλλά και για τον κάθε άνθρωπο αυτού του κόσμου, που τον χαρακτηρίζει η αναζήτηση της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας. Καμία ελεύθερη ανθρώπινη ύπαρξη όπου και αν ζει στον κόσμο και οποτεδήποτε, δεν μπορεί να αποδεχτεί ότι συνάνθρωποί της πέθαναν από τις πολλές κακώσεις, από την πείνα, έμειναν άταφοι, σφαγιάστηκαν, ακρωτηριάστηκαν, φονεύτηκαν με ξυλοδαρμό, κατακερματίστηκαν κομματιάστηκαν με μαχαίρια, σφάχτηκαν με τσεκούρι εντός των ιερών ναών, πετάχτηκαν τα σώματά τους στα σκυλιά και στις χαράδρες, βιάστηκαν, διαπομπεύτηκαν στην αγορά, φυλακίστηκαν, περπάτησαν χωρίς παπούτσια, υπέστησαν κάθε πόνο, δυστυχία και εξευτελισμό.
Θάνατο, πόνο δυστυχία εβίωσαν οι Μικρασιάτες το 1922 όμως η πίστη και η ελπίδα στον Χριστό που είπε: «θαρσείτε νενίκηκα τον κόσμο» (Ιω. 16.33) αποτελεί την αιτία της υπομονής και των αντοχών στα δεινά τους. Σε αυτήν την πίστη στερεώθηκαν και οι βίαια διωγμένοι από την Μικρά Ασία Χριστιανοί, με αυτήν την πίστη της Ανάστασης ξεψύχησαν οι μάρτυρες της Μικράς Ασίας το 1922, σε αυτήν την πίστη στηρίχτηκαν όσοι με τα πάνδημα ή ατομικά μνημόσυνα μνημόνευαν τους νεκρούς αδελφούς τους. Αυτή η πίστη των Ελλήνων αυτή η πίστη των Χριστιανών συνέχει τους Έλληνες ακόμη και μέσα στα δεινά και την καταστροφή και δίνει την προοπτική για μέλλον χωρίς πόλεμο, αίμα και καταστροφή.
[1] Σαββάτου Χρυσοστόμου, Μητροπολίτου Μεσσηνίας, «Η Ιστορία ενός Έθνους δεν ξαναγράφεται» στο του ιδίου Εκκλησία και Κοινωνία. Ο διάλογος θα ενώσει τον κόσμο και την κοινωνία, Καλαμάτα 2017, σελ. 165-166.
[2] Ριζά Σωτήρη, Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, Αθήνα 2015, σελ. 20.
[3] Χρυσοστόμου Καλαφάτη, Εκθέσεις περί του Μακεδονικού Αγώνος 1903-1907, Θεσσαλονίκη 1960 ,σελ. 87.
[4] Τσίρη Κ. Θεοδώρου, Η προσφορά της Εκκλησίας και του Ιερού Κλήρου στη Μικρασία από το 1913 ως το 1922, Μεταπτυχιακή Εργασία, Θεσσαλονίκη, 2009, σελ. 103.
Το άρθρο αποτελεί απόσπασμα εισήγησης του συγγραφέως στο Διεθνές Συνέδριο: «Η εποχή της καταστροφής και το τέλος της συνύπαρξης: απελάσεις, εκτοπισμοί και γενοκτονίες, 1912-1924» που έλαβε χώρα στην Καλαμάτα, 1-4 Δεκεμβρίου 2022.
Φωτογραφία 15ης Σεπτεμβρίου 1922. Η Μεγάλη Πυρκαγιά της Σμύρνης.
