Αλλάζει ο χάρτης της Ορθοδοξίας; Πολιτισμικές και Θεολογικές εξελίξεις στην Αμερική
Ακούστε το άρθρο
Με το σημείωμα αυτό συμπληρώνεται ο κύκλος των ελληνικών άρθρων[1] σχετικά με την έρευνα περί των μεταστροφών στην Ορθόδοξη Εκκλησία την οποία πραγματοποίησα στην Αμερική το καλοκαίρι του 2023. Στο βήμα ετούτο αρμόζει ένας περισσότερο θεολογικός προβληματισμός, αν και προϋποθέτει τα τρία προηγούμενα σημειώματα.
Όταν στο φιλόξενο ιστολόγιο της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου έγραφα για ένα ακραίο και ανησυχητικό φαινόμενο φιλορώσων μεταστρεφομένων, στην πραγματικότητα περιέγραφα τον τελικό σταθμό μιας περίπλοκης ψυχικής πορείας, άγνωστης στο ελληνικό Ορθόδοξο κοινό. Ναι, μια θρησκευτική μεταστροφή αποτελεί πάντα μια εξ ορισμού σύνθετη διαδικασία, πολυπαραγοντική στην αιτιολογία και πολυεπίπεδη στην εξέλιξη. Όμως οι αντιδραστικές μεταστροφές, όσες δηλαδή εμπλέκουν επιπρόσθετα και παραμέτρους πολιτισμικές και ιδεολογικές, επιφυλάσσουν ακόμη μεγαλύτερες εκπλήξεις.
Κάθε αλλαγή θρησκευτικού πεδίου, θρησκευτικών αντιλήψεων και πρακτικών, θρησκευτικής υπερβατικής στόχευσης κ.λπ. ανήκει στις μνημειώδεις αλλαγές της ζωής. Αποκρυσταλλώνει περιπετειώδεις, ενίοτε και επώδυνους, ψυχικούς μετασχηματισμούς σε απόψεις, βιώματα, επιθυμίες, συμπεριφορά, ασκητική, προσδοκίες, ένταξη σε νέα κοινότητα, ευαγγελισμό. Με κάθε θρησκευτική μεταστροφή δεν αλλάζεις μόνο θρησκευτική πίστη, αλλάζεις ο ίδιος.
Το να εμπλέξει κάποιος, λοιπόν, πολιτισμικές και ιδεολογικές παραμέτρους δεν είναι κατ’ αρχήν κάτι παράξενο ή απροσδόκητο. Τα υποκείμενα δρουν μέσα στην Ιστορία, οπότε εξ ορισμού υπό-κεινται στην Ιστορία. Ως γεγονός το οποίο μελετούν η Κοινωνική Ψυχολογία, η Ψυχανάλυση, και η Κοινωνική Ανθρωπολογία, είναι εύλογο και αναμενόμενο. Αλλά τότε γιατί μάς ενοχλεί;
Και ας διευκρινίσουμε πρώτα το «μας»: ποιοι είμαστε εμείς όσοι αξιολογούμε ως ανησυχητική μια μεταστροφή στην Ορθοδοξία επειδή κάποιοι τήν προσέλαβαν σαν ψυχικό αγκυροβόλιο και διανοητική αγρανάπαυση, ή επειδή τούς είλκυσε ωσεί εναλλακτικός πόλος απέναντι στην «άγρια Δύση» της οποίας οι μεταμοντέρνοι πειραματισμοί όντως δεν έχουν τελειωμό; Και πώς νομιμοποιούμαστε να εκφέρουμε κριτικό λόγο για μια διεργασία στην οποία οι μεταστρεφόμενοι, πέρα από το ότι ασκούν το πανανθρώπινο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, αισθάνονται ότι βρίσκονται ενώπιοι ενωπίω με τον Ίδιο τον Θεό, στον Οποίο και λογοδοτούν; Πότε ο κριτικός λόγος γίνεται εποικοδομητικός και πότε εκπίπτει σε θρασεία εισβολή στα άγια των αγίων της κάθε ψυχής;
Κάθε αλλαγή θρησκευτικού πεδίου, θρησκευτικών αντιλήψεων και πρακτικών, θρησκευτικής υπερβατικής στόχευσης κ.λπ. ανήκει στις μνημειώδεις αλλαγές της ζωής. Αποκρυσταλλώνει περιπετειώδεις, ενίοτε και επώδυνους, ψυχικούς μετασχηματισμούς σε απόψεις, βιώματα, επιθυμίες, συμπεριφορά, ασκητική, προσδοκίες, ένταξη σε νέα κοινότητα, ευαγγελισμό. Με κάθε θρησκευτική μεταστροφή δεν αλλάζεις μόνο θρησκευτική πίστη, αλλάζεις ο ίδιος.
Αφετηριακά, λοιπόν, υποθέτω πως η όποια κριτική επιτρέπεται να ασκείται από υποκείμενα τα οποία έχουν αφομοιώσει σε ικανοποιητικό βαθμό τις ποικίλες πτυχές της θεολογικής ανανέωσης μέσα στην αλληλεξάρτηση και διαπλοκή τους – αυτό πρέπει πάντα να τονίζεται δεδομένου ότι οι θεολογικές κατακτήσεις των τελευταίων δεκαετιών εξέθρεψαν πολλούς μονισμούς. Κανένας από τους εν λόγω μονισμούς (ασκητικός, ευχαριστιακός, προσωποκεντρικός, διαχριστιανικός και οικουμενικός, ‘ρωμέϊκός’ κ.ά.) δεν δικαιούται – ούτε καν είναι σε θέση – να ασκεί κριτική στην ψυχοπαθολογία των μεταστροφών, καθόσον και ο ίδιος έχει γίνει εκτροφείο άλλων παθολογιών! Μόνο μια συνθετική θεώρηση και εμπέδωση των θεολογικών αξόνων διαθέτει τη δυνατότητα να αρθρώσει αξιόπιστο λόγο ο οποίος θα αποτιμήσει την ποιότητα των μεταστροφών. Λόγος ο οποίος, για να είναι έντιμος και αποτελεσματικός, οφείλει να αξιολογεί διαρκώς και την πορεία πίστης και θρησκευτικότητας και του ίδιου του κρίνοντος υποκειμένου…
Εξ άλλου, το επιχείρημα περί του «αβάτου», το οποίο διαθέτει κάθε ατομική πνευματική πορεία και περί του εξ αυτού αναγκαίου σεβασμού, μετριάζεται έντονα από τον κοινωνικό χαρακτήρα κάθε θρησκευτικής πράξης, και συνεπώς κάθε μεταστροφής. Η μετακίνηση προς άλλη πίστη, η έξοδος από την πίστη, καθώς και η είσοδος στην πίστη, συνιστούν γεγονότα εκκλησιαστικά, διεργασίες τις οποίες το Σώμα του Χριστού άλλοτε επικυρώνει, άλλοτε συντρέχει, άλλοτε διορθώνει, και για τις οποίες πάντοτε (καλείται να) προσεύχεται. Οι μεταστροφές δεν συντελούνται εν κενώ, αλλά λαμβάνουν την αναφορά τους από συγκεκριμένο εκκλησιαστικό πλαίσιο, πότε τοπικό και πότε υπερτοπικό. Ακόμη και η απόρριψη της πίστης (μια μορφή μεταστροφής που δεν έχει ευτυχήσει ακόμη να βρει την έρευνά της) συνήθως συντελείται κατ’ αρχήν ως απογοήτευση και διάψευση από τον εκκλησιαστικό οργανισμό και κατόπιν ολοκληρώνεται ως απόρριψη της ιδέας του Θεού.
Πάντα υπό αυτές τις προϋποθέσεις, λοιπόν, η κριτική ματιά στις παραμέτρους των θρησκευτικών μεταστροφών ενδέχεται να αποδειχθεί πολύτιμη. Για παράδειγμα, συντελεί ώστε να είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε καίρια και γόνιμα ερωτήματα, όπως:
-Ποιες πτυχές της Ορθόδοξης θεολογικής ανανέωσης ελκύουν κατά πλειοψηφία τις σύγχρονες αμερικανικές μεταστροφές; Και παράγονται στη συνέχεια θεολογικοί μονισμοί μεταξύ των μεταστραφέντων;
-Δεν είναι νόμιμη μια αντίδραση απέναντι στη μεταμοντέρνα ρευστότητα και δεν αποτελεί παρήγορο γεγονός η αντίδραση αυτή να λαμβάνει τη μορφή εισόδου στην Ορθόδοξη Εκκλησία;
-Ποια είναι τα κριτήρια εκείνα με τα οποία κάνουμε διάγνωση ιδεολογίας στην ορθόδοξη πίστη και ιδεολογικών κινήτρων στην μεταστροφή;
-Ποιες συγκεκριμένες προσδοκίες έχουν από την Ορθοδοξία οι προσερχόμενοι, ερώτημα που αλλιώς μεταφράζεται: σε ποιο βαθμό η αντίληψη που έχουν γι’ αυτήν αποτελεί παρανάγνωση του αληθινού της χαρακτήρα;
-Ποιες είναι οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ορθοδόξων δικαιοδοσιών στις ΗΠΑ, τόσο φυσικές όσο και διαδικτυακής εμβέλειας και επιδραστικότητας, και με ποιο τρόπο αυτές επηρεάζουν το φαινόμενο των μεταστροφών;
Η μετακίνηση προς άλλη πίστη, η έξοδος από την πίστη, καθώς και η είσοδος στην πίστη, συνιστούν γεγονότα εκκλησιαστικά, διεργασίες τις οποίες το Σώμα του Χριστού άλλοτε επικυρώνει, άλλοτε συντρέχει, άλλοτε διορθώνει, και για τις οποίες πάντοτε (καλείται να) προσεύχεται. Οι μεταστροφές δεν συντελούνται εν κενώ, αλλά λαμβάνουν την αναφορά τους από συγκεκριμένο εκκλησιαστικό πλαίσιο, πότε τοπικό και πότε υπερτοπικό. Ακόμη και η απόρριψη της πίστης (μια μορφή μεταστροφής που δεν έχει ευτυχήσει ακόμη να βρει την έρευνά της) συνήθως συντελείται κατ’ αρχήν ως απογοήτευση και διάψευση από τον εκκλησιαστικό οργανισμό και κατόπιν ολοκληρώνεται ως απόρριψη της ιδέας του Θεού.
Δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος για να απαντηθούν όλα αυτά τα ερωτήματα, καθώς και άλλα τα οποία παρέλειψα. Υποδεικνύουν όμως το σημείο το οποίο θα ήθελα να αναδείξω: ότι μελετώντας το καινοφανές σε μαζικότητα φαινόμενο των αμερικανικών μεταστροφών είμαστε σε θέση να εξαγάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα για την Ορθοδοξία εν γένει και ειδικότερα για τις παραδοσιακές (εθνικές δυστυχώς) Εκκλησίες.
Υπό την οπτική αυτή θα έδινα έμφαση στα ακόλουθα σημεία:
-Πολλοί μεταστραφέντες έχουν αποτινάξει το νομικιστικό πνεύμα της πρότερης ομολογίας τους και αισθάνονται ότι βρήκαν στην Ορθοδοξία μια προτεραιότητα στη θεραπευτική. Γενικά, όμως, παρατήρησα στις συνεντεύξεις μια συνθετική στάση. Για παράδειγμα, στη λατρεία τους έχουν εντάξει και προτάγματα του ευχαριστιακού άξονα: συμψαλμωδία και συναπαγγελία, απαγγελία ευχών εις επήκοον (σε κάποιες ενορίες). Αυτά ενδέχεται να συνυπάρχουν με ασκητικές πρακτικές του «θεραπευτικού» μονισμού, ή με προτίμηση προς Ρώσους Αγίους και ρωσικά τυπικά. Στα διαβάσματά τους συναντά κανείς από πατερικά (το «Περί Ενανθρωπήσεως» του Μ. Αθανασίου είναι το συνηθέστερο), μέχρι Μητροπολίτη Ναυπάκτου Ιερόθεο, Μητροπολίτη Κάλλιστο Γουέαρ, και νεότερα θεολογικά και κατηχητικά έργα. Υπάρχουν, βεβαίως, και μονιστικού χαρακτήρα μεταστραφέντες (οι οποίοι μετατρέπονται σε φανατικούς ακόλουθους) αλλά δεν φαίνεται να είναι η πλειονότητα. Στη συνθετική έκβαση διευκολύνουν ο πλούτος των διαθέσιμων πηγών και η αφθονία των διαδικτυακών μέσων ενημέρωσης και ανταλλαγής. (Άραγε σε πόσες ελλαδικές ενορίες υπάρχουν βιβλιοπωλεία όπως εκεί που τα βρίσκεις σχεδόν σε όλες; Και όπου υπάρχουν συναντά κανείς το «Περί της εν Χριστώ ζωής» του Αγίου Νικολάου Καβάσιλα, όπως συμβαίνει στις αμερικανικές;).
Το κρίσιμο ερώτημα σε κάθε μεταστροφή θα παραμένει αενάως το κατά πόσο αυτή επιστρατεύεται για να αποκρυσταλλώσει ψυχική ταυτότητα η οποία προηγουμένως βρισκόταν σε ρευστότητα ή αντιμετώπιζε περιπέτειες. Έτσι η έμφαση δεν τοποθετείται στην αλήθεια αλλά στην ψυχική ισορροπία και αποφυγή της οδύνης. Μια τέτοια εξέλιξη δεν προοιωνίζεται αναγκαστικά παθολογία, όμως αποτελεί συνθήκη ιδιαίτερα πρόσφορη για ιδεολογικού τύπου μεταστροφή με όλα τα συνεπακόλουθά της: ζήλο ου κατ’ επίγνωσιν, αυστηρότητα και δυσκαμψία, γεροντισμό, φονταμενταλιστική θεολογία και τα συναφή.
-Η συντριπτική τους πλειονότητα ορίζει τον εαυτό τους ως κοινωνικά συντηρητικό, με ό,τι ενδέχεται να σημαίνει αυτό για το αμερικανικό πλαίσιο το οποίο είναι διαφορετικό του ευρωπαϊκού. Συντηρητικός εκεί σημαίνει αντίθετος στις αμβλώσεις και στη μεταμοντέρνα ιδεολογία του φύλου, και όχι κατ’ ανάγκην φονταμενταλιστής. Μέχρις εδώ εύλογο, αλλά παραμένει εξεταστέο κατά πόσο η συγκεκριμένη αυτοκατανόηση συνοδεύεται και από θεολογικό συντηρητισμό, υπό την έννοια της εναντίωσης στη θεολογική εξέλιξη και στον διάλογο με τις σύγχρονες πραγματικότητες και «γλώσσες». Οι ενδείξεις οδηγούν μάλλον προς μια τέτοια εκδοχή.
-Αρκετοί άνδρες μεταστραφέντες τόνιζαν ως κίνητρο και την αποκατάσταση μιας υγιούς αρρενωπότητας την οποίαν συνάντησαν στην Ορθόδοξη Εκκλησία, σε αντίθεση με τον υπόλοιπο Χριστιανισμό ο οποίος σήμερα θηλυκοποιείται. Προσωπική μου εντύπωση είναι πως αυτή η θεωρία αποτελεί επινόηση κάποιων ηγετών του συντηρητικού Ορθόδοξου χώρου την οποία κατόπιν εμπνέουν στους μεταστραφέντες. Έχουν οργανωθεί, μάλιστα, και δίκτυα που διενεργούν σχετικά σεμινάρια για άνδρες. Ενώ αυτή η προσπάθεια διαθέτει και καλές στοχεύσεις (αυτοσεβασμό, υπευθυνότητα, αποφυγή της πορνογραφίας κ.ά.), δεν μπορεί να αποκρύψει την ερωτοτροπία της με προνεωτερικές αξίες, καθώς και το άγχος απέναντι στη γυναίκα και ενδεχόμενη ανάμιξή της πιο ενεργά στα εκκλησιαστικά δρώμενα. Το μότο τους είναι «δεν πρέπει να συμβεί στην Ορθοδοξία ό,τι έπαθε ο Προτεσταντισμός», προδίδοντας έτσι ότι κατ’ ουσίαν συνιστούν πυρήνες συντηρητισμού και κλεισίματος.
-Το κρίσιμο ερώτημα σε κάθε μεταστροφή θα παραμένει αενάως το κατά πόσο αυτή επιστρατεύεται για να αποκρυσταλλώσει ψυχική ταυτότητα η οποία προηγουμένως βρισκόταν σε ρευστότητα ή αντιμετώπιζε περιπέτειες. Έτσι η έμφαση δεν τοποθετείται στην αλήθεια αλλά στην ψυχική ισορροπία και αποφυγή της οδύνης. Μια τέτοια εξέλιξη δεν προοιωνίζεται αναγκαστικά παθολογία, όμως αποτελεί συνθήκη ιδιαίτερα πρόσφορη για ιδεολογικού τύπου μεταστροφή με όλα τα συνεπακόλουθά της: ζήλο ου κατ’ επίγνωσιν, αυστηρότητα και δυσκαμψία, γεροντισμό, φονταμενταλιστική θεολογία και τα συναφή.
-Τέλος, η αμερικανική γιγάντωση κάποιων ενοριών και δικαιοδοσιών που έφθασαν να αποτελούνται κατά πλειονότητα από μεταστραφέντες, θέτει νέες προκλήσεις για την οικουμενική Ορθοδοξία. Βάσιμα θα μπορούσε κανείς να προβλέψει ότι κάποια στιγμή θα αρχίσουν να παράγονται δυναμικός θεολογικός λόγος και αντίστοιχες δραστηριότητες με τα ως άνω χαρακτηριστικά, με παγκόσμια πλέον εμβέλεια. Η Εκκλησία καλείται λοιπόν να ενεργήσει με περίσκεψη ώστε, αφενός μεν να αντλήσει όλα τα καλά στοιχεία των μεταστραφέντων και να διευκολύνει την γονιμοποίηση με αυτά των Ορθοδόξων-από-κούνια για εμπλουτισμό της ορθόδοξης αυτοσυνειδησίας τους, αφετέρου δε να απομονώσει έγκαιρα τυχόν ακραίες φωνές και τάσεις που θα επιχειρούσαν «απαγωγή» της σύνολης Ορθοδοξίας. Κάτι τέτοιο θα είχε ως αποτέλεσμα συγκεκριμένες προβληματικές παραναγνώσεις ενίων μεταστραφέντων για το τι είναι Ορθοδοξία να γενικευθούν και να καταστούν mainstream τάση. Και αυτό δεν επιτρέπεται να λάβει χώρα.
Τα φαινόμενα είναι πάντα μικτά. Οι σύγχρονες μεταστροφές στις ΗΠΑ είναι και έργο Χάριτος και ανθρώπινα παλαίσματα. Η ευγνώμονη δοξολογία καλείται να συνυπάρχει με επαγρύπνηση. Ό,τι είναι η ζωή δηλαδή…
Ο πρωτοπρεσβύτερος Βασίλειος Θερμός είναι ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, Καθηγητής της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών.
Το εικαστικό θέμα είναι έργο του Αμερικανού καλλιτέχνη Jasper Johns με τίτλο «Map» (1961) και φυλάσσεται στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α.
