ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ: ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΥΠΕΡΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ
Χρόνος Ανάγνωσης: 14 λεπτά
Ορθοδοξία και Ελληνισμός στο Κατώφλι Μιας Νέας Εποχής: Τεχνολογία, Επιστήμη, Υπερανθρωπισμός
Νέες Προκλήσεις για την Ορθοδοξία και τον Ελληνισμό
Οι εκδηλώσεις της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» και τα όσα γράφτηκαν και ακούστηκαν κατά το επετειακό αυτό έτος, κατέδειξαν ότι οι Έλληνες, μετά από 200 χρόνια, ακόμα δεν έχουμε κατασταλάξει επακριβώς στην αλήθεια, στα αίτια και τα συγκυριακά εκείνα γεγονότα περί το ιστορικό φαινόμενο της Εξεγέρσεως, με τα οποία το Γένος μας επανεμφανίστηκε στο ιστορικό προσκήνιο ύστερα από αιώνες. Και αφού δεν μπορέσαμε να αποκωδικοποιήσουμε τα τετελεσμένα συμβάντα, καταλαβαίνετε πόσο ριψοκίνδυνο είναι να μιλήσουμε για εκείνα που εικάζουμε ότι θα επισυμβούν στην Ελλάδα του εγγύς μέλλοντος!
Δεν θα αποδεχόμουν την πρόταση της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, εξαιτίας τραυματικής εμπειρίας από δημόσια κακοποίηση σχετικού μου κηρύγματος, περί του οποίου είχα απαντήσει με το του Γρηγορίου Παλαμά· «μη φοβάστε τα λόγια μου, αλλά τις πράξεις σας που θα τα επαληθεύσουν, εάν δεν προσέξουμε». Θυμόμαστε ότι στις αρχαίες τραγωδίες, τους μάντεις, ακόμα κι όταν δεν τους τιμωρούσαν για τους χρησμούς τους, σίγουρα δεν τους υπεραγαπούσαν. Το ίδιο και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης. Όμως, εδώ δεν πρόκειται για χρησμούς, ούτε για προφητείες, αλλά για μετασχηματισμούς, που προκύπτουν ραγδαία και με αλλεπάλληλες εφαρμογές στη ζωή μας, τόσο στη Δύση, όσο και στην Ανατολή. Μερικούς από αυτούς ήδη τους απορροφήσαμε, άλλους τους θεωρούμε ολοφάνερους κι άλλους μπορούμε να τους προβλέψουμε με μαθηματική ακρίβεια.
Πολλά πνευματικά επιτεύγματα, για τα οποία σε παλαιότερες εποχές θυσιάστηκαν άνθρωποι, προκειμένου να ανορθώσουν και να βελτιώσουν τις κοινωνικές δομές, άρχισαν ήδη να επανεκτιμώνται και να επαναπροσδιορίζονται. Κάποιες άλλες αξίες, ακόμα κι αν δεν καθαιρέθηκαν φανερά από το αιωνόβιο βάθρο τους, ήδη νιώθουν οι ίδιες άβολα μέσα στον κόσμο μας, που φαίνεται να τις προσπερνά με ανοχή και αδιαφορία, αφού, από το δημόσιο χώρο τις περιόρισε στον ιδιωτικό. Αυτούς τους μετασχηματισμούς, άλλοι τους θεωρούν προκλήσεις, άλλοι ευκαιρίες κι άλλοι επικίνδυνα πειράματα.
Θυμόμαστε ότι στις αρχαίες τραγωδίες, τους μάντεις, ακόμα κι όταν δεν τους τιμωρούσαν για τους χρησμούς τους, σίγουρα δεν τους υπεραγαπούσαν. Το ίδιο και τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης. Όμως, εδώ δεν πρόκειται για χρησμούς, ούτε για προφητείες, αλλά για μετασχηματισμούς, που προκύπτουν ραγδαία και με αλλεπάλληλες εφαρμογές στη ζωή μας, τόσο στη Δύση, όσο και στην Ανατολή. Μερικούς από αυτούς ήδη τους απορροφήσαμε, άλλους τους θεωρούμε ολοφάνερους κι άλλους μπορούμε να τους προβλέψουμε με μαθηματική ακρίβεια.
Η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου, αποφάσισε να ψηλαφίσει αυτούς τους μετασχηματισμούς σε τέσσερεις «στρογγυλές τράπεζες» και τις είπε έτσι, ξέρετε γιατί; Επειδή τα στρογγυλά τραπέζια δεν έχουν γωνίες! Όμως, την οξύτητα των γωνιών, να είστε βέβαιοι ότι δεν θα την αποφύγουμε (και ευτυχώς που δεν θα την αποφύγουμε). Επειδή, αυτό που λέγεται Ορθοδοξία, δεν πρέπει ποτέ να γίνει ιδεολογία, αλλά χρειάζεται «πάση θυσία» να παραμείνει Εκκλησία. Που πέρα από την θεία καταγωγή της, είναι ένας οντολογικός θεσμός, στον οποίο ο άνθρωπος, μπορεί με ελεύθερη βούληση να μετέχει στις κοινωνίες των προσώπων, με σκοπό να τις «ανεβάσει» και να τις μετασχηματίσει σε Εκκλησίες[1], είτε εν γνώσει, είτε εν αγνοία τους!
Παρερμηνείες και πλάνες, κάποτε, επέβαλαν τεχνητούς διαχωρισμούς και δημιούργησαν σε Ανατολή και Δύση μια ακραία αντιπαλότητα που έφτασε στα όρια εχθροπραξίας των δύο κόσμων, στους οποίους επικράτησαν προκαταλήψεις, φαντασιώσεις, σκοπιμότητες και κατασκευασμένες εικόνες «του άλλου». Έτσι, οι μεν σταυροφορίες παρήγαγαν τον Οριενταλισμό, το δε φονταμενταλιστικό Iσλάμ τον Δυτικισμό. Σ’ εκείνη την ταραχώδη, επιθετική και αντι-ουμανιστική κοσμοχαλασιά, η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν μετείχε, γι’ αυτό και δεν συνεισέφερε.Όμως, τώρα, η Ανατολή είναι παντού, όπως παντού είναι και η Δύση. Γι’ αυτό, η Ορθοδοξία σήμερα δεν μπορεί να μείνει σιωπηλή, πρέπει να πάρει θέση. Τόσο η χριστιανοφοβία όσο και η ισλαμοφοβία, είναι «τέκνα της τυφλότητος» της Δύσης και της Ανατολής.
Η Ορθοδοξία, που σήμερα έχει το ένα πόδι της στη Δύση και το άλλο στην Ανατολή, άραγε θα αναδείξει το ρόλο της; Και ο ρόλος της είναι να γίνει η οδός, όπου θα συναντώνται για να συμπορεύονται η Δύση με την Ανατολή, σε όποιο σημείο του χάρτη συμβαίνει να συνυπάρχουν οι δύο αυτοί κόσμοι. Και εμάς, εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι, πως αυτή η συνάντηση θα επιτευχθεί στα Βαλκάνια, στη Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή ομαλότερα και γρηγορότερα. Ως έθνος, ως κράτος και ως κοινωνία είναι αδιαμφισβήτητο ότι με αργό η με γρήγορο ρυθμό, οπωσδήποτε θα μετάσχουμε στον «θαυμαστό καινούριο κόσμο»[2], ο οποίος, όπως φαίνεται, θα είναι πολυπολικός/πολυκεντρικός, μεταδιπολικός[3] και τελείως ψηφιακός.
Οι Συνέπειες της Ανάπτυξης της Ψηφιακής Τεχνολογίας
Η τάση που άρχισε να επικρατεί, της απο-παγκοσμιοποίησης και η «επιστροφή» των εθνών-κρατών, είναι βέβαιο ότι θα μετασχηματίσουν τις δομές της κοινωνίας μας και θα εγκαθιδρύσουν μια καινούργια παγκοσμιοποίηση, την ψηφιακή. Η κοινωνία μας ήδη εστιάζει σοβαρά σε φαινόμενα όπως η τεχνητή νοημοσύνη, οι ευφυείς αλγόριθμοι, η ισχύς των δικτύων, η βιοτεχνολογία και η γενετική μηχανική. Η έννοια του υπερ-ανθρωπισμού, δηλ. της αναβαθμίσεως του ανθρώπου έχει καταγράψει τέσσερις εφαρμογές μέχρι τώρα: την σωματική αναβάθμιση, την συναισθηματική αναβάθμιση, την διανοητική αναβάθμιση και την ηθική αναβάθμιση.[4] Από αυτές τις τέσσερις εφαρμογές, ήδη μεταχειριζόμαστε τις τρεις και απομένει η τέταρτη, η ηθική αναβάθμιση.
Η Ορθοδοξία, που σήμερα έχει το ένα πόδι της στη Δύση και το άλλο στην Ανατολή, άραγε θα αναδείξει το ρόλο της; Και ο ρόλος της είναι να γίνει η οδός, όπου θα συναντώνται για να συμπορεύονται η Δύση με την Ανατολή, σε όποιο σημείο του χάρτη συμβαίνει να συνυπάρχουν οι δύο αυτοί κόσμοι. Και εμάς, εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι, πως αυτή η συνάντηση θα επιτευχθεί στα Βαλκάνια, στη Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή ομαλότερα και γρηγορότερα. Ως έθνος, ως κράτος και ως κοινωνία είναι αδιαμφισβήτητο ότι με αργό η με γρήγορο ρυθμό, οπωσδήποτε θα μετάσχουμε στον «θαυμαστό καινούριο κόσμο», ο οποίος, όπως φαίνεται, θα είναι πολυπολικός/πολυκεντρικός, μεταδιπολικός και τελείως ψηφιακός.
Η νέα «θρησκεία των δεδομένων» είναι ήδη πραγματικότητα και, πολύ πριν το 2040 θα είναι εφικτό να «χακάρονται» οι άνθρωποι και οι αλγόριθμοι να «μας μαθαίνουν», πριν εμείς κατανοήσουμε τους εαυτούς μας. Δικαίως, λοιπόν, διερωτώνται κάποιοι: η φιλοδοξία του Homo-Sapiens να γίνει Homo-Deus[5], άραγε, σε ποιο βαθμό θα γίνει πραγματικότητα; Η ψηφιακή τεχνολογία και η υπερ-συγκέντρωση δεδομένων θα υπονομεύσουν τους δημοκρατικούς θεσμούς, θα εντείνουν τις ψηφιακές ανισότητες και θα παράξουν υπερβολικό ψηφιακό πλούτο τον οποίο βέβαια θα οικειοποιηθούν λίγοι, αφού η ισχύς και η εξουσία θα περάσει σε χέρια ανεξέλεγκτων πολυεθνικών εταιρειών.[6]
Ξανά, λοιπόν, θα διερωτηθούν κάποιοι άλλοι: Μήπως, αυτό που ονομάστηκε «κατασκοπευτικός καπιταλισμός»[7] ελέγχου των πολιτών, δεν μοιάζει τόσο με ουτοπία, αλλά με πραγματικότητα; Θα υπάρξουν, άραγε, κι αν υπάρξουν θα υιοθετηθούν, ηθικές αρχές και κώδικες δεοντολογίας ώστε να μεταστρέψουν την τεχνητή νοημοσύνη σε θετικό καταλύτη της εξέλιξης του ανθρωπίνου είδους; Η αβεβαιότητα που θα παράξουν οι ανταγωνισμοί εξουσίας, η είσοδος νέων δυνάμεων που θα διεκδικήσουν την παγκόσμια ηγεμονία, δεν θα καταστήσουν εύθραυστο και αβέβαιο το μέλλον της οικουμενικής διακυβέρνησης;
Η επαναλαμβανόμενη, εδώ κι έναν αιώνα, προσδοκία για την «παρακμή της Δύσης»[8] (που συνεχώς διαψεύδεται), η κατάρρευση των φιλελεύθερων δημοκρατικών Δυτικών αξιών (την οποία ευαγγελίζονται αυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα), ο επεκτατισμός, οι διεκδικήσεις των «αναδυομένων κρατών» και των φονταμενταλιστών τους, αμφιβάλλει κανείς ότι είναι παράμετροι που θα φέρουν ένα σύγχρονο πολυπολικό σκηνικό στην Ελλάδα;
Η νέα «θρησκεία των δεδομένων» είναι ήδη πραγματικότητα και, πολύ πριν το 2040 θα είναι εφικτό να «χακάρονται» οι άνθρωποι και οι αλγόριθμοι να «μας μαθαίνουν», πριν εμείς κατανοήσουμε τους εαυτούς μας. Δικαίως, λοιπόν, διερωτώνται κάποιοι: η φιλοδοξία του Homo-Sapiens να γίνει Homo-Deus, άραγε, σε ποιο βαθμό θα γίνει πραγματικότητα; Η ψηφιακή τεχνολογία και η υπερ-συγκέντρωση δεδομένων θα υπονομεύσουν τους δημοκρατικούς θεσμούς, θα εντείνουν τις ψηφιακές ανισότητες και θα παράξουν υπερβολικό ψηφιακό πλούτο τον οποίο βέβαια θα οικειοποιηθούν λίγοι, αφού η ισχύς και η εξουσία θα περάσει σε χέρια ανεξέλεγκτων πολυεθνικών εταιρειών.
Λοιπόν, πέρα από τα φιλολογικά αυτά ερωτήματα, το δίλημμα μπροστά μας είναι αδήριτο. Θα τολμήσουμε να αναδειχθούμε ιδεαλιστές και συγχρόνως πραγματιστές, οραματιστές και πρωταγωνιστές σ’ ένα κόσμο με τόσες ανησυχίες; Σ’ ένα κόσμο χωρίς γραμμικές εξελίξεις και ντετερμινισμούς, αλλά με τεράστιες παγκόσμιες δια-συνδεσιμότητες; Σ’ ένα κόσμο περίπλοκο, αντιφατικό, αλλά προκλητικό και ελκυστικό; Ή θα περιμένουμε την εισβολή των τυχαίων, των απρόβλεπτων, των «μαύρων κύκνων»[9] που θα εξορκίσουν την πραγματικότητα επειδή την φοβόμαστε και δειλιάζουμε να αναμετρηθούμε μαζί της!
Ο Ρόλος της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού στο Νέο Παγκόσμιο Περιβάλλον
Σ’ αυτό το παγκόσμιο σύστημα, η μικρή Χώρα μας, πόσες άραγε δυνατότητες άσκησης αυτόνομης και αυτοδύναμης πολιτικής έχει; Ελάχιστες, έως μηδενικές. Γι’ αυτό θα χρειαστεί να αναπτύξει πολυμερείς συνεργασίες στον κόσμο της πυκνής αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης θρησκειών και πολιτισμών[10]. Η προσπάθεια θα είναι τιτάνεια! Θα αλλάξει ο πολιτικός και ο πολιτισμικός χάρτης του πλανήτη. Θα επικρατήσει όποιος αντέξει να διαχειριστεί το τότε παρόν και το μέλλον, με όρους επιτυχίας.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος, τι θα κάνει; Μπορεί να βοηθήσει, όμως, θα το κάνει; Οι χριστιανοί μας, οπωσδήποτε θα ζουν εκείνη την πραγματικότητα στην καθημερινότητά τους, δεν θα μπορούν να την αρνηθούν. Όμως, την Εκκλησία τους –που θα την θέλουν– θα την έχουν δίπλα τους; Όχι για να τους βγάλει από τη ζωή, σε κάποιο περιθώριο, αλλά για να τους στηρίζει και να τους επισημαίνει ως οδοδείκτης. Ή θα βλέπουν την Εκκλησία τους να φοβάται τα δεδομένα, να εξορκίζει τα παρόντα, να αναπολεί τα παρελθόντα, να ψυχανεμίζεται αρμαγεδώνες και να συστήνει να αγοράσουμε κονσέρβες, αλεύρι και αλάτι χοντρό; Η ζωή θα τρέχει, όμως η Εκκλησία (που είναι η όντως ζωή, και όχι περιθώριο ζωής), θα διαχειριστεί τα προβλήματα, τις συνειδήσεις και τις ψυχές των παιδιών της; ή θα χάσκει «γραφική», παλινωδούσα και ανίκανη να διαχειριστεί την τότε εποχή της;
Λοιπόν, πέρα από τα φιλολογικά αυτά ερωτήματα, το δίλημμα μπροστά μας είναι αδήριτο. Θα τολμήσουμε να αναδειχθούμε ιδεαλιστές και συγχρόνως πραγματιστές, οραματιστές και πρωταγωνιστές σ’ ένα κόσμο με τόσες ανησυχίες; Σ’ ένα κόσμο χωρίς γραμμικές εξελίξεις και ντετερμινισμούς, αλλά με τεράστιες παγκόσμιες δια-συνδεσιμότητες; Σ’ ένα κόσμο περίπλοκο, αντιφατικό, αλλά προκλητικό και ελκυστικό; Ή θα περιμένουμε την εισβολή των τυχαίων, των απρόβλεπτων, των «μαύρων κύκνων» που θα εξορκίσουν την πραγματικότητα επειδή την φοβόμαστε και δειλιάζουμε να αναμετρηθούμε μαζί της!
Λοιπόν, είναι λυσιτελέστερο να βοηθήσουμε το πλοίο της Πατρίδος μας να πλεύσει ως γερό σκαρί μέσα στην τρικυμία του 21ου αιώνα, παρά να το αφήσουμε να κλυδωνίζεται με κίνδυνο να βυθιστεί ή να αλλάξει ρότα και τότε, να παραμείνει η σχεδία της Εκκλησίας να θαλασσοδέρνεται στους ωκεανούς της σύγχρονης πραγματικότητος. Θεωρώ ότι είναι η ιστορική ευκαιρία της Εκκλησίας για να αποδείξει ότι είναι και παραμένει το άλας της γης. Και ότι θα υπάρξει, ακόμα κι όταν παρέλθουν ο ουρανός και η γη.
Η προσεχής εικοσαετία (και όχι μόνο), ήδη προειδοποιεί ότι μας περιμένουν ανατροπές και δοκιμασίες που θα μας οδηγήσουν σε νέες παρατεταμένες κρίσεις. Οι οποίες θα θίξουν τον πυρήνα των ανθρωπίνων όντων, «του πιο απειλούμενου είδους στον πλανήτη αυτήν την στιγμή».[11] Ζήσαμε ήδη δύο κρίσεις, μια οικονομική και μια υγειονομική. Στην πρώτη είδαμε την αποδόμηση της Ε.Ε. και στη δεύτερη είδαμε τους πολιτικούς να παραχωρούν την εξουσία τους στους «ειδικούς» επιστήμονες, όμως, αλλοπρόσαλλοι κι αυτοί, τελικά, φόβισαν και μπέρδεψαν τον κόσμο.
Αν η πανδημία επιμείνει (οπότε θα επιφέρει οικονομική κρίση), τότε, στη χώρα μας το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών θα μεγαλώσει ακόμα περισσότερο. Το αδιέξοδο κράτους – πολίτη (που ήδη αρχίσαμε να το βλέπουμε), θα ενταθεί κι άλλο. Οι παλαιές συνωμοσιολογικές θεωρίες, μαζί με νέες που θα παραχθούν, θα μουδιάσουν τον πληθυσμό και αυτές οι θεωρίες, ολοένα θα επιτείνονται από τα φυσικά αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής, σε συνδυασμό με την καταστροφική προφητολογία.
Η προσφυγική-μεταναστευτική κρίση θα βρει ευκαιρία να απειλήσει ακόμα περισσότερο την παραδοσιακή κοινωνική συγκρότηση της χώρας μας και θα συνεχίσει να δημιουργεί διχασμούς και συγκρούσεις. Στον Έβρο το γνωρίσαμε πέρυσι και είδα με τα μάτια μου, την εδαφική ακεραιότητα όλης της Πατρίδος μας να κρέμεται σε μια κλωστή. Πριν προλάβω να πω «δόξα τω Θεώ γλυτώσαμε», προέκυψαν ξαφνικά οι εξελίξεις στο Αφγανιστάν και ο τεράστιος ενδιάμεσος ρόλος της Τουρκίας…
Η κάθε μια απ’ αυτές τις κρίσεις και όλες μαζί, θα καταγράφουν τα δομικά προβλήματα και τις πρωτοφανείς μείζονες απειλές κάθε χώρας και του πλανήτη συνολικά. Οι κρίσεις μεταλλαγμένες, μεταμορφωμένες και επιθετικότερες, θα ενδυθούν μορφές που σήμερα δεν γνωρίζουμε. Όμως, ξέρουμε πολύ καλά ότι οι εποχές των αθωοτήτων πέρασαν ανεπιστρεπτί. Είναι αναγκαίο, τα ενοχικά μας σύνδρομα και τα αισθήματα ατομικής και συλλογικής ευθύνης, να μας οδηγήσουν σε συμπεριφορές αυτοσυνειδησίας και σε στοχαστικές πρακτικές. Αυτός, λοιπόν, είναι ο δικός μας ρόλος, της Εκκλησίας μας, το αναγνωρίζουν όλοι, οπότε μένει να τον πάρουμε στα σοβαρά και να συμβάλλουμε θετικά.
Η προσεχής εικοσαετία (και όχι μόνο), ήδη προειδοποιεί ότι μας περιμένουν ανατροπές και δοκιμασίες που θα μας οδηγήσουν σε νέες παρατεταμένες κρίσεις. Οι οποίες θα θίξουν τον πυρήνα των ανθρωπίνων όντων, «του πιο απειλούμενου είδους στον πλανήτη αυτήν την στιγμή». Ζήσαμε ήδη δύο κρίσεις, μια οικονομική και μια υγειονομική. Στην πρώτη είδαμε την αποδόμηση της Ε.Ε. και στη δεύτερη είδαμε τους πολιτικούς να παραχωρούν την εξουσία τους στους «ειδικούς» επιστήμονες, όμως, αλλοπρόσαλλοι κι αυτοί, τελικά, φόβισαν και μπέρδεψαν τον κόσμο.
Ως Εκκλησία, δεν μπορούμε να μείνουμε στις κερκίδες βωμολοχούντες, διαμαρτυρόμενοι, εξορκίζοντες, αερομαχούντες. Χρειάζεται να κατέβουμε στον στίβο, «στις πλατείες και στους δρόμους».[12] Να δούμε τον εαυτό μας, το ρόλο μας και τη θέση μας, όχι με τα δικά μας μάτια σε καθρέφτη, αλλά με τα μάτια που μας βλέπουν «οι άλλοι» και αυτοί «οι άλλοι» δεν είναι πάντα «οι εκτός». Είναι εντός της Πατρίδος μας, είναι εντός της Εκκλησίας μας, είναι άνθρωποί μας, χριστιανοί που βαπτίσαμε με τα χέρια μας και αν δεν κίνησαν ακόμα εναντίον μας «πτερνισμό», πάντως στέκουν αντίκρυ μας, με σκεπτικισμό και απέναντί μας, με απορίες.
Οπότε, αντί να ψάχνουμε ποιοι είναι «οι άλλοι» και πώς είναι «οι άλλοι», καλύτερα να εξετάσουμε σοβαρά: ποιοι είμαστε «εμείς»! Επειδή το «εμείς και οι άλλοι» σε αντιδιαστολή, αποδείχθηκε σε πάμπολλες περιπτώσεις ότι έχει πηγή τα θρησκευτικά και πολιτισμικά ριζώματα του ανθρώπου.Ο γνωστός Έλληνας καλλιτέχνης Διονύσης Σαββόπουλος διερωτάται: «Ποιος στ’ αλήθεια είμαι εγώ και που πάω;»[13] Λοιπόν, αυτό είναι το σημαντικό: πόσο ευρύχωρο είναι το περιεχόμενο της έννοιας «εμείς»;
Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν ένα όπλο και με αυτό νικούσαν οποιονδήποτε ήθελε να μετάσχει στην πολιτεία τους, κι αυτό ήταν η παιδεία! Άραγε, σήμερα υπάρχει; Οι βυζαντινοί Έλληνες είχαν ένα άλλο όπλο, με το οποίο θάμπωναν και εκχριστιάνιζαν τους λαούς που επιπόλαζαν απειλητικά στα σύνορα της Οικουμένης τους, κι αυτό ήταν η Ορθόδοξη εμπειρία της πίστεώς μας! Σήμερα την έχουμε; Αν αυτές οι εξαρτύσεις μας λείπουν, τότε θα μοιάζουμε σαν κάποιον που χάνει το κινητό του τηλέφωνο η το διαβατήριό του, ενώ είναι σε ταξίδι!
Ταυτότητα και Μετα-Νεωτερική Πραγματικότητα
Στη δική μας μετα-νεωτερική πραγματικότητα, ποιος δεν το βλέπει! το θρησκευτικό φαινόμενο αναβιώνει και ισχυροποιείται, οπότε έρχεται να κυριαρχήσει στους ανθρώπους ο προβληματισμός της ταυτότητος. Ή να το πω καλύτερα∙ «των ταυτοτήτων». Με τις ταυτότητές μας παλεύουμε και οι μεταμοντέρνοι Έλληνες. Μια απ’ αυτές τις ταυτότητες, που κατέχει κυρίαρχη θέση μέσα μας, είναι η ελληνορθόδοξη ταυτότητα. Όπως υποστηρίζει ο σύγχρονος φιλόσοφος Στέλιος Ράμφος, αν από τον Έλληνα λείψει η διαπλαστική επίδραση της ελληνορθόδοξης ταυτότητας σε θέματα χρόνου και ιστορικότητος, τότε στη ζωή του δεν εξηγείται τίποτε.[14]
Δεν έχουμε, λοιπόν, το δικαίωμα να ακυρώσουμε την ευαγγελική διδασκαλία μας περί της αξίας του ανθρωπίνου προσώπου. Δεν έχουμε το δικαίωμα να μείνουμε έξω από το δημόσιο βίο, επειδή μόνο εκεί θα μπορέσουμε να αλληλοσυσχετίσουμε το εσχατολογικό με το ιστορικό. Αυτή η Ορθόδοξη θεώρηση είναι ο μόνος καταλύτης για να ερμηνεύσουμε, να οριοθετήσουμε και να παρέμβουμε δραστικά και ευεργετικά στην αυριανή κοσμική πραγματικότητα.
Ως Εκκλησία, δεν μπορούμε να μείνουμε στις κερκίδες βωμολοχούντες, διαμαρτυρόμενοι, εξορκίζοντες, αερομαχούντες. Χρειάζεται να κατέβουμε στον στίβο, «στις πλατείες και στους δρόμους». Να δούμε τον εαυτό μας, το ρόλο μας και τη θέση μας, όχι με τα δικά μας μάτια σε καθρέφτη, αλλά με τα μάτια που μας βλέπουν «οι άλλοι» και αυτοί «οι άλλοι» δεν είναι πάντα «οι εκτός». Είναι εντός της Πατρίδος μας, είναι εντός της Εκκλησίας μας, είναι άνθρωποί μας, χριστιανοί που βαπτίσαμε με τα χέρια μας και αν δεν κίνησαν ακόμα εναντίον μας «πτερνισμό», πάντως στέκουν αντίκρυ μας, με σκεπτικισμό και απέναντί μας, με απορίες.
Σήμερα, μόνο η Ορθοδοξία διαθέτει στο ενεργητικό της σταθερή, διαχρονική και παραγωγική αντιπαράθεση με διχαστικά στερεότυπα, με προκαταλήψεις και ιδεοληψίες που έπνιξαν την Δύση και ρήμαξαν την Ανατολή.Αυτά τα σύνδρομα, εκφράστηκαν τους τελευταίους αιώνες (από τους προ-νεωτερικούς χρόνους έως σήμερα), από θρησκείες και δόγματα που δημιούργησαν ένα ασφυκτικό πλαίσιο, αρνητικό, όσον αφορά στο σεβασμό της ισοτιμίας και της ετερότητος κάθε ανθρώπου και πλέον γυρεύουν λύτρωση. Θα τους την δώσουμε;
Σ’ αυτό το σημείο έχουμε να ξεπεράσουμε ένα εμπόδιο, να διορθώσουμε μια παρεξήγηση. Είναι το παταγωδώς αποτυχημένο ερμηνευτικό σχήμα του Huntington,[15] που με επιχειρηματολογία τεμάχισε την μετα-ψυχροπολεμική Ευρώπη σε δύο κόσμους που προσδιορίζονται από θρησκείες και πολιτισμούς. Ο ένας κόσμος επισήμανε ότι είναι ο «ορθόδοξος-ισλαμικός», που είναι απειλή για τη Δύση, επειδή, σύμφωνα με την αυθαίρετη άποψη του Huntington «ο ανατολικός Ορθόδοξος Χριστιανισμός είναι ασυμβίβαστος με τον δεύτερο κόσμο, τον Καθολικό-Προτεσταντικό Χριστιανισμό».
Δεν έχουμε, λοιπόν, το δικαίωμα να ακυρώσουμε την ευαγγελική διδασκαλία μας περί της αξίας του ανθρωπίνου προσώπου. Δεν έχουμε το δικαίωμα να μείνουμε έξω από το δημόσιο βίο, επειδή μόνο εκεί θα μπορέσουμε να αλληλοσυσχετίσουμε το εσχατολογικό με το ιστορικό. Αυτή η Ορθόδοξη θεώρηση είναι ο μόνος καταλύτης για να ερμηνεύσουμε, να οριοθετήσουμε και να παρέμβουμε δραστικά και ευεργετικά στην αυριανή κοσμική πραγματικότητα.
Ευτυχώς, ήρθε η αποστασιοποίηση των απόψεων του ελληνόφωνου από τον ρωσόφωνο Ορθόδοξο Χριστιανισμό με το Ουκρανικό, αλλά και όσα γεωστρατηγικά συμβαίνουν στην Αλεξανδρούπολη, οπότε μας δίνουν το θεολογικό πλεονέκτημα να αποστασιοποιήσουμε την Ορθοδοξία από εθνικισμούς και φονταμενταλισμούς.
Λοιπόν! το «εμείς» είναι που χρειάζεται οριοθέτηση. Όσα έρχονται και όσα τεκταίνονται, επικαιροποιούν το περίφημο ερώτημα του Φράνσις Φουκουγιάμα για το «τέλος της Ιστορίας»[16] (όχι, φυσικά, της πραγματικής Ιστορίας), αλλά το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων για την πορεία του κόσμου, το τέλος της ιστορίας, με την έννοια της ενιαίας, συμπαγούς, εξελικτικής διαδικασίας που περικλείει την εμπειρία όλων των λαών, σε όλες τις εποχές. Αυτός ο ιστορικός μηχανισμός εκδυτικισμού του κόσμου, κατά τον Φουκουγιάμα, δημιουργεί το μείζον θέμα της πολιτικής των ταυτοτήτων[17], τη νοηματοδότηση αλλά και τις στρεβλώσεις τους.
Θέλω να πω∙ από τη μια πλευρά έχουμε τις ατομικές ελευθερίες και τα δικαιώματα των συλλογικών ταυτοτήτων και από την άλλη, τις παρερμηνείες των πολιτικοποιημένων εξουσιαστικών θρησκειών και του εθνικισμού. Άραγε, η δική μας εθνική ταυτότητα με ποιο τρόπο θα συνδυαστεί με τη θρησκευτική; Κι αυτός ο τρόπος, πώς θα εκφραστεί; Με την ευχαριστιακή και αξιοπρεπή κοινωνία των προσώπων; Με τον δημοκρατικό και ανοιχτό πατριωτισμό; Η μήπως, με την θεοκρατία, την θρησκοληψία, τον ζηλωτισμό, τον αντιδραστικό εθνικισμό και τον επιθετικό λαϊκισμό;
Είμαστε διατεθειμένοι, ως Εκκλησία, να ξεκαθαρίσουμε το ρόλο και τη θέση μας, μπροστά σε όλα όσα ήδη προέκυψαν –με τη Χάρη του Θεού– και όσα έρχονται ταχύτατα; Ως Έλληνες, θα είμαστε για να τα διαχειριστούμε στον τόπο μας; Ως Ορθόδοξοι, θα έχουμε την δυνατότητα να τα νοηματοδοτήσουμε;
Προκειμένου να σώσουμε ναυαγούς, θα βγάλουμε τη σχεδία της Εκκλησίας στο πέλαγος, με εμπιστοσύνη στο λόγο του Χριστού ότι δεν θα καταποντισθεί ποτέ;[18] Ή θα την αφήσουμε να βουλιάξει μέσα στο λιμάνι, φοβισμένοι και με ψευδαίσθηση αυτάρκειας, ότι τάχα την προφυλάσσουμε! Είμαστε έτοιμοι να ταξιδεύσουμε; όχι στο παρελθόν, με την μηχανή του χρόνου, αλλά στο μέλλον, με την ελπίδα στον Χριστό και στην Παράδοσή μας.
Πριν τρεις μέρες, στην Πόλη, στη Σύναξη των Ιεραρχών του Οικουμενικού Θρόνου, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος ανέφερε στην εισηγητική του ομιλία, ένα παράδειγμα από το Γεροντικό: Ένας από τους φημισμένους πατέρες της ερήμου στην Αίγυπτο, τον 4ον μ. Χ. αιώνα, ο Άγιος Σεραπίων ο Σινδωνίτης, πήγε κάποτε στη Ρώμη. Εκεί του είπαν για μια περίφημη ασκήτρια, που ζούσε έγκλειστη σ’ ένα μικρό δωμάτιο, χωρίς ποτέ να βγαίνει απ’ αυτό. Ο Άγιος Σεραπίων την επισκέφθηκε και τη ρώτησε: «Γιατί κάθεσαι εδώ»; Και εκείνη του απάντησε: «Δεν κάθομαι, ταξιδεύω».
Και ο Πατριάρχης, απευθυνόμενος στους Ιεράρχες, μας εξήγησε: «Το να είσαι επίσκοπος σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι είσαι ταξιδιώτης. Ταξιδεύομεν μέσω του εσωτέρου χώρου της καρδίας εις εν ατελείωτον ταξίδιον, το οποίον δεν μετράται διά των ωρών του ωρολογίου ή διά των ημερών του ημερολογίου, διότι πρόκειται περί διαδρομής εντός του χρόνου αλλ’ εν ταυτώ εντός της ατέρμονος αιωνιότητος. Πρόκειται ουσιαστικώς περί του ταξιδίου μεταξύ του Σταυρού και της Τριημέρου Αναστάσεως του Χριστού και Θεού ημών, περί της διαδρομής μεταξύ ουρανού και γης. Η ζωή του επισκόπου είναι δύσκολος και περιπετειώδης, διότι ευρίσκεται πάντοτε εν κινήσει και προσμονή. Πρόκειται περί μίας ζωής συνεχών προκλήσεων, δοκιμασιών και περιπετειών, ήτοι συνεχών και αλλεπαλλήλων σταυρώσεων και αναστάσεων. […] Ο επίσκοπος, ως ζων και κινούμενος εν τω κόσμω τούτω, μετέχει εις την τραγωδίαν της ανθρωπότητος ή μάλλον η τραγωδία της ανθρωπότητος γίνεται προσωπική αυτού υπόθεσις, απλώς και μόνον διότι τούτο επραγματοποίησε και ο ίδιος ο Κύριος ημών».[19]
Είμαστε διατεθειμένοι, ως Εκκλησία, να ξεκαθαρίσουμε το ρόλο και τη θέση μας, μπροστά σε όλα όσα ήδη προέκυψαν –με τη Χάρη του Θεού– και όσα έρχονται ταχύτατα; Ως Έλληνες, θα είμαστε για να τα διαχειριστούμε στον τόπο μας; Ως Ορθόδοξοι, θα έχουμε την δυνατότητα να τα νοηματοδοτήσουμε; Προκειμένου να σώσουμε ναυαγούς, θα βγάλουμε τη σχεδία της Εκκλησίας στο πέλαγος, με εμπιστοσύνη στο λόγο του Χριστού ότι δεν θα καταποντισθεί ποτέ; Ή θα την αφήσουμε να βουλιάξει μέσα στο λιμάνι, φοβισμένοι και με ψευδαίσθηση αυτάρκειας, ότι τάχα την προφυλάσσουμε! Είμαστε έτοιμοι να ταξιδεύσουμε; όχι στο παρελθόν, με την μηχανή του χρόνου, αλλά στο μέλλον, με την ελπίδα στον Χριστό και στην Παράδοσή μας.
Τι μας χρειάζεται; εμπιστοσύνη στην Εκκλησία και σεβασμός στον άρραφο χιτώνα του Χριστού. Αυτά, αφού ο κορωνοιός τα κλόνισε, πόσο πρέπει να προσέξουμε, ώστε να μην μας «τσακίσει, όπως το σιτάρι»[20] κάθε άλλη μελλοντική έκπληξη που μας επιφυλάσσει ο Θεός, προκειμένου να βεβαιωθούμε ότι «στο τέλος του αιώνα, μόνο τα λόγια του θα μείνουν».[21]
Ο αστρονόμος και πλανητικός φυσικός Robert Jastrow, έγραψε: «Για τον επιστήμονα, που έχει ζήσει με πίστη στη δύναμη της λογικής, η ιστορία τελειώνει σαν ένα κακό όνειρο. Έχει σκαρφαλώσει τις οροσειρές της άγνοιας […] πλησιάζει να κατακτήσει την ψηλότερη κορυφή και, καθώς σέρνεται πάνω στον τελευταίο βράχο, τον καλωσορίζει μια ομάδα θεολόγων, οι οποίοι είναι καθισμένοι εκεί, επί αιώνες».[22] Δεν ξέρω από ποιες εμπειρίες, ο διευθυντής της NASA, κατέληξε σ’ αυτό το συμπέρασμα. Ξέρω όμως καλά πως ποιμαντική της Εκκλησίας μας είναι, και δεν πρέπει να πάψει να είναι, ο τρόπος με τον οποίο τα μυστήρια του Θεού που διενεργούνται στον κόσμο μας, για χάρη μας, θα εξομαλύνονται από πλευράς σωματοτυπικής ώστε να εμφανίζονται απλούστερα, να καθίστανται ευληπτότερα, να νοούνται ευχερέστερα και να βιώνονται ανετότερα από τον σύγχρονο άνθρωπο σε κάθε εποχή της δεσποτείας του Κυρίου μας.
Το παρόν κείμενο αποτελεί παρέμβαση του Μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως κ. Ανθίμου, στη Στρογγυλή Τράπεζα με θέμα «Εμείς και οι “άλλοι”: Δεδομένα και προοπτικές για τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία», που διοργάνωσε η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου, στο πλαίσιο της δράσης της Επιτροπής «Η Ελλάδα το 2040», στο Ξενοδοχείο Caravel στην Αθήνα, 6 Σεπτεμβρίου 2021.
Το εικαστικό θέμα προέρχεται από πίνακα του ποιητή, σκηνογράφου και ζωγράφου Νίκου Εγγονόπουλου.
[1] Γρηγόριος ο Θεολόγος, Λόγος Β΄, PG 35, 432 B-C: «ἁρπάσαι κόσμου, καὶ δοῦναι Θεῷ».
[2] Βλ. Aldus Huxley, Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος, μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης, Αθήνα, Μέδουσα, 1991.
[3] Ο διπολικός κόσμος, που τελείωσε, ήταν ο κόσμος των δύο πόλων, Η.Π.Α.-Ε.Σ.Σ.Δ.. Έτσι τελείωσε η εποχή της νεωτερικότητας. Η ανάδυση της Κίνας και άλλων χωρών, όπως η Ινδία, η Βραζιλία κλπ. έκαναν τον κόσμο πολυ-πολικό και εισήλθαμε στην εποχή της μετα-νεωτερικότητας, που τώρα διανύουμε. Το βιβλίο «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» του Α. Huxley προφητεύει όσα προαναγγέλει η 4η Βιομηχανική Επανάσταση.
[4] Θεοφάνης Τάσης, λέκτωρ Φιλοσοφίας στην εκπομπή της Βίκυς Φλέσσα «στά άκρα», 1-1-2020.
[5] Yuval-Noah Harari, Homo Deus: Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος, επιμ. Βασίλης Μιλισιόβας, μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2017.
[6] «Οι πόλεμοι θα γίνονται με data», συνέντευξη του Yuval Noah Harrari στον Αλέξη Παπαχελά, Η Καθημερινή, 4-10-2020.
[7] Shoshana Zuboff, Η Εποχή του Κατασκοπευτικού Καπιταλισμού: Ο αγώνας για ένα ανθρώπινο μέλλον στο μεταίχμιο της Νέας Εξουσίας, μτφρ. Γιώργος Μπέτσος, Αθήνα, Καστανιώτη, 2020.
[8] Βλ. Oswald Spengler, Η Παρακμή της Δύσης, Αθήνα, Τυπωθήτω-Γιώργος Δάρδανος, 2003.
[9] Nassim Nicholas-Taleb, Ο Μαύρος Κύκνος: Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου, επιμ. Αντώνης Κεφαλάς, μτφρ. Αντώνης Δ. Παπαγιαννίδης, Αθήνα, Φερενίκη, 2009.
[10] Γιάννης Βούλγαρης, «Μετά τον πόλεμο που είχε ξεμείνει», Τα Νέα, 22-08-2021.
[11] Muhammad Yunus, Νόμπελ Εἰρήνης 2006, «Τρεις απειλές για την ανθρωπότητα», Τα Νέα, 1-8-2021.
[12] Λουκ. 14:21: Ἔξελθε ταχέως εἰς τὰς πλατείας καὶ ῥύμας τῆς πόλεως.
[13] Διονύσης Σαββόπουλος, «Ωδὴ στον Γεώργιο Καραϊσκάκη».
[14] Στέλιος Ράμφος, Η Ελλάδα των Ονείρων, επιμ. Ντίνα Σαμοθράκη,Αθήνα, Αρμός, 2020.
[15] Samuel Huntington, Η Σύγκρουση των Πολιτισμών, επιμ. Γιάννης Αντωνόπουλος, μετφρ. Σήλια Ριζοθανάση, Αθήνα, Πατάκης, 2017.
[16] Francis Fukuyama, Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος, επιμ. Ευαγγελία Χατζηευστρατίου, μτφρ. Αχιλλέας Φακατσέλης, Αθήνα, Λιβάνης, 1992.
[17] Francis Fukuyama, Ταυτότητα: Η Απαίτηση για Αξιοπρέπεια και η Πολιτική της Μνησικακίας, μτφρ. Σταύρος Γαβαλάς, Αθήνα, Ροπή, 2020.
[18] Ματ. 16:18: «πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς».
[19] Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος Α΄, «Είσήγησις πρὸς τὴν Σύναξιν τῶν Ἱεραρχῶν τοῦ Θρόνου», 1-9-2021.
[20] Λουκ. 22:11: «Σίμων Σίμων, ίδοὺ ὁ σατανᾶς ἐξῃτήσατο ὑμᾶς τοῦ συνιάσαι ὡς τὸν σῖτον».
[21] Α΄ Πέτρου 1:25: «τὸ ρῆμα Κυρίου μένει εἰς τὸν αἰῶνα».
[22] Robert Jastrow, God and the Astronomers, New York, W.W. Norton & Company, 1992, σελ. 107.